Chełchowski Kazimierz (1858–1917), lekarz i działacz społeczno-narodowy. Ur. 20 II w Chojnowie pow. przasnyskiego, syn Teodora i Julii z Obrębskich, skończył IV gimn. w Warszawie 1875 r., wydział lekarski tamże 1880, po czym został asystentem kliniki chor. wewn. Uniw. Warsz. i pracował nad anatomią patol. u prof. Brodowskiego. Od r. 1881 w miesiącach letnich konsultował przez kilkanaście lat w Nałęczowie; 1882 został współwłaścicielem i członkiem redakcji »Gazety Lekarskiej«, 1885 członkiem Tow. Lek. Warsz. W r. 1886 odbył podróż naukową do Berlina, Strasburga, Paryża. 1891 został z konkursu ordynatorem szpit. Dz. Jezus. Jako lekarz i kierownik oddziału dzięki gruntownej wiedzy i prawości charakteru zyskał wielkie uznanie w świecie lekarskim i w szerokich warstwach społeczeństwa; stał się cenionym kierownikiem młodszych pokoleń lekarskich w ich pracy szpitalnej i piśmienniczej. Zatrzymany 1914–5 r. w Sosnowcu, wyodrębnił i opisał panującą tamże w czasie wielkiej wojny nową postać chorobową, »puchlinę głodową«. Ogłosił około 30 prac kliniczno-naukowych, które cechuje krytycyzm i ścisłość spostrzeżeń. Ch. z Br. Sawickim podjął przy udziale grona współpracowników żmudną pracę bibliograficzną i wydał pod swoją redakcją 1896 r. cenny »Wykaz oryginalnych prac lekarskich polskich za czas od r. 1831 do 1890 włącznie«. Był też Ch. w l. 1889–1916 gorliwym współpracownikiem wydawanego przez Tow. Lek. Warsz. »Przeglądu Piśmiennictwa Lekarskiego Polskiego«.

Wkrótce po ukończeniu uniwersytetu Ch. wraz z M. Brzezińskim, B. Hirszfeldem, K. Królem, A. Puławskim i in. utworzyli tajne Koło Oświatowe (»starsi oświatowcy«), którego zadaniem było wydawanie książek dla ludu treści ogólno-oświatowej, gospodarczej, higienicznej itp. Zebrania i narady Koła odbywały się u Ch-go, który też nie szczędził środków na prace Koła: wydano paręset książeczek, założono Księgarnię Polską (przekazaną 1920 r. Macierzy Szkolnej), 1892 nabyto pismo »Zorzę«. Gdy 1898 r. po długich staraniach uzyskano zatwierdzenie Tow. Higien. Warsz., Ch. jako jeden z inicjatorów stanął na czele Wydziału Higieny Ludowej, który pod jego kierownictwem stał się ośrodkiem i kuźnicą projektów i realnych prac dla ludu. Rozsyłał kwestionariusze do przedstawicieli świata lekarskiego, duchowieństwa, ziemiaństwa, nauczycieli ludowych, oświeconych włościan itd., widząc w tym sposób budzenia ogółu ludności do pracy społecznej nie tylko w zakresie higieny, ale oświaty i kultury. Różnorodne zagadnienia, poruszane i opracowywane przez Ch-go lub z jego inicjatywy w Wydziale, tworzyły całość planową (opieka nad niemowlętami, epidemie ospy i szczepienia ochronne, żłóbki i ochronki dla dzieci, kąpiele, natryski i łaźnie wiejskie, fabryczne, kolejowe, organizacja ogólnej pomocy lekarskiej na wsi, pomoc położnicza, żywienie ludu i jego odzież, budowa chat i ich higiena, domy i gospody ludowe, opieka nad pątnikami, domy przedpogrzebowe itd.). Ch. brał b. czynny udział we wszystkich zjazdach higienicznych w kraju; z jego inicjatywy Wydział zorganizował na wystawie włościańskiej w Miechowie 1903 r. dział higieny. Współdziałał też w utworzeniu 1905 stałego Muzeum Higieny w Częstochowie, które 1909 r. (zjazd higien. i wystawa) miało już przy poparciu Ch-go własny budynek u podnóża Jasnej Góry. Ogłosił przeszło 20 prac z dziedziny higieny społecznej i ludowej, wśród których znajdują się przyczynki do historii higieny w Polsce. W czasie rewolucji ros. 1905/6 r., gdy w b. Kongresówce – wobec utworzenia się w Rosji Związku Związków – zjawiły się dążności do utworzenia związku lekarskiego i wstąpienia do centralnej org. ros., Ch. wraz z paru członkami Ligi Narodowej, do której oddawna należał, w r. 1906 zapoczątkował utworzenie wolnego »Stowarzyszenia Lekarzy Polskich«, którego w l. 1912–3 został prezesem i później członkiem »zasłużonym«. W Macierzy Szkolnej (1905–8) podjął się czynności drugiego sekretarza Zarządu Głównego, wziąwszy na siebie cały niemal trud pracy organizacyjnej. W r. 1916 za okupacji niemieckiej był jednym z inicjatorów wznowienia Macierzy i wszedł – już beznadziejnie chory (o czym sam tylko wiedział), – do Zarządu Głównego. W tymże roku został jako mąż zaufania świata lekarskiego członkiem nowoutworzonej Rady Miejskiej. Zmarł 12 I 1917 w Warszawie. Głęboko ideowy, niezwykle trzeźwy, wytrwały, oddał się całkowicie pracy społeczno-narodowej w okresie najcięższej niewoli narodu, w pracy chętnie usuwał się w cień, hojnie a bezimiennie na cele społeczno-narodowe łożył. Pamięć i zasługi Ch-go uczczono uroczystym obchodem w Tow. Hig. Warsz. 7 II 1917.

Portret olejny w »Stow. Lek. Pol.«.

Starkiewicz W., K. Ch., »Gaz. Lek.« 1917, nr 7 (reprod. fotogr. i spis prac) i odb.; tenże, Działalność K. Ch-go w zakresie higieny ludowej, »Zdrowie« 1917, nr 3 i odb.; Puławski A., Rząd A., Polak J., Bączkiewicz J., Suligowski A., »Zdrowie« 1917, nr 3; Sokołowski A., »Pam. Tow. Lek. Warsz.« 1917; XXV-lecie Stow. Lek. Pol. 1906–1931, W. 1933; Stemler J., Polska Macierz Szkolna 1905–1935, W. 1935; wspomnienia własne.

Wacław Łapiński